Vi bur i eit langstrakt land med mange ulike talemål og det er viktig at elevane skjønar at dette har historiske og geografiske grunnar. Ei dialekt kan seie mykje om ein kor ein er vakse opp, kva for ein kultur ein har vært ein del av og som igjen har farga identiteten din. I ulike medier høyrar vi ulike dialektar, og for å kunne forstå kvarandre er det viktig å vite om skilnadar i dei ulike dialektane. I tillegg til ei mengde dialektar har vi to jamnstilte skriftspråk, nynorsk og bokmål. Vi har ikkje ei munnleg talenorm, som til dømes Sverige har med sin rikssvensk.

I dagens skule er det obligatorisk å lære seg både nynorsk og bokmål. Kommunane vel sjølv kva for ein målform dei ønskar å bruke, som oftast er det den målformen som ligg tettast opp til talemålet som blir valgd.

Dette vil eg tru er bakgrunnen for at eit kompetansemål etter 4.årstrinn er at elevane ”skal kunne beskrive eige talemål og samanlikne med andres” og at eit kompetansemål etter 7.årstrinn er at elevane ”skal kunne samanlikne talemål i eige miljø med nokre andre talemålsvariantar og med dei skriftlege målformane bokmål og nynorsk”.

Korleis kan vi arbeide for å nå desse kompetansemåla?

Uansett årstrinn ville eg byrja med litt språkhistorie, tilrettelagt for det årstrinnet eg undervisar. Deretter vil eg vise filmklipp og la dei jobbe med ulike geografiske dialektar.
Da vi i 1814 fekk vår eiga grunnlov dukka det ganske snart opp eit ønske om vårt eiga norske skriftspråk, noko som betød å lausrive seg frå det danske. Knud Knudsen ønska å fornorske dansken og er blitt kalla bokmålets far. Ivar Asen, nynorskens far, ville at Noreg skulle ha eit skriftspråk med utgångspunkt i dei norske dialektane. Det blei ikkje einigheit kva for eit skriftspråk som skulle brukast og det er difor vi den dag i dag har to.

Det var lite kontakt mellom folk frå ulike stader av landet før vi ble så mobile som vi er i dag. Nå gjer også internett og tv at vi høyrer folk med ulike dialekter dagleg. Dette er med på å viske ut noken av dialektforskjellane, men særtrekka er der enno.

Eg ønskje at elevane skal få oppleve at språkleg variasjon ikkje bare handlar om dei ulike geografiske dialektane, men at det kan være stor skilnad mellom generasjonane. Det kan også være av betydning hvilke sosiale grupper ein tilhøyrer (sosiolekt) og hvilket etnisk opphav ein har (etnolekt). For å nå dette målet kan ein vise videoklipp av dei tradisjonelle norske dialektane, samt innvandrerprega talemål og sosiale talemålskilnader.
For at elevane skal sjå at språkleg variasjon også forekommer mellom generalsjonane, kan ein gje dei i oppgåve å utforske skilnadene mellom sitt eige talemål og sine foreldre/besteforeldre sitt.

Det fins eit uttal viser, dikt og historiar på dialekt som ein kan jobbe med i undervisninga. Ein artig vri kunne være å lage sitt eige dikt på sin eigen dialekt. Dersom det er fleire dialektar representrert i klassen kan dette bli veldig lærerikt.

Rettleidd lesing blei utvikla på New Zealand på 1960-talet. Dei seinare åra har metoden blitt vanleg i Noreg og praktiseras nå på fleire av landets barneskular. Ved å arbeide på denne måten introduserast elevane til å gjennomarbeide tekst i grupper på mange ulike måter. Gruppene består vanlegvis av fire elevar, og disse elevane er oftast på same stadium i leseutviklinga si. Rettleidd lesing blir gjerne realisert i samband med stasjonsundervisning, der kvar stasjon krever omtrent 12-15 minutter. Metoden rettleidd lesing utgjør da ein av disse stasjonane og er som oftast den einaste lærarstyrte stasjonen. Her kan elevane skape seg førforståelse og forventningar til teksten. Det er mogleg å samtale om begrep og vanskelege ord underveis i prosessen, og det blir lagt eit grunnlag for sjølstendig læring og tenking. I etterarbeidsfasen kan blant anna arbeid i sjølstyrte grupper gjere at språket utvikles gjennom samhandling med andre elevar.

Denne måten å organisere undervisninga på kan fungere godt i begynnaropplæringa, men det krev ein del organisering, gode rutiner og mye planlegging frå lærarens side.

For at stasjonsundervisninga skal fungere tilfredsstillande er det viktig at gruppene blir homogent satt saman. Opplegget vil då vere enklare både å differensiere og tilpasse kvar enkelt elev etter kor langt dei har komme i leseutviklinga. Dette kan være ein utfordring for læraren fordi skilnadene mellom elevane når det gjeld lesekompetanse kan være veldig store. Skilnadene kan være så store at dei mest lesesterke elevane ikkje får noko særleg utfordring fordi læraren konsentrerar seg om dei lesesvake elevane. Noko som gjer at dei lesesterke elevane blir «gløymt» i arbeidet med metoden. Fordi smågruppane til ein kvar tid skal vere homogene, kan læraren måtte byte om på gruppene til stadighet fordi elevane utviklar seg i ulikt tempo.

Oftast er det kun ein lærar til stades under opplegget og då må ein ha innarbeida gode rutiner for gjennomføringa, fordi uforutsigbare episoder på andre stasjonar lett kan oppstå.Dette gjer at det kan vere vanskeleg å konsentrere seg fullt og heilt om tekstarbeidet med elevane på den lærarstyrte stasjonen.For at dei sjølvstyrte stasjonane skal fungera tilfredsstillande, kan ein gje same oppgåvetype på stasjonane kvar gong. Då er elevane kjent med kva for type oppgåver dei kjem til å få og ein slepp masse spørsmål. Faren med dette kan vere lite variasjon for elevane og kanskje ikkje nok utfordringar.

For elevar med konsentrasjonsproblem kan dette opplegget vere ein utfordring, spesielt stasjonen med lesing på eigehand. Dei kan bruke mykje tid på å komme i gång med lesinga og det er ikkje sikkert at dei gjer det dei skal. I tillegg treng dei meir tid med læraren enn dei får i løpet av ei økt med stasjonsarbeid. Dersom ein er fleire lærarar eller har ein assistent i klassen blir dette enklare å få til.

Eg har trua på at disse problema kan løysast dersom ein går inn for å bruke rettleidd lesing som metode. Det krever ein tydelig ledelse av klassen, fungerande rutiner og god førebunad av økta.